หากหลับตาลง แล้วให้จินตนาการถึงศิลปะตะวันออกกลาง ภาพที่ปรากฏในความทรงจำของทุกคนคงหนีไม่พ้นลวดลายและสีสันอันเจิดจรัสที่ประดับอยู่ในศาสนสถานและสถาปัตยกรรมต่าง ๆ…

แล้วเคยสงสัยไหมว่า ลวดลายอันแสนเปี่ยมด้วยเอกลักษณ์และจิตวิญญาณของดินแดนที่เป็นประตูคั่นระหว่างทวีปยุโรปและเอเชียนี้มีที่มาจากไหน?

แม้ว่าจะพูดว่าศิลปะอิสลาม แต่ที่จริงแล้ว โลกอิสลามนั้นกินอาณาบริเวณกว้างใหญ่และซ้อนทับอยู่กับอาณาจักรโบราณที่มีมาก่อนการเกิดขึ้นของศาสนาอิสลาม ทั้ง ไบแซนไทน์ อียิปต์ และเปอร์เซีย เมื่อความเชื่อในศาสนาอิสลามรุกคืบเข้าไปในพื้นที่เหล่านั้น มันก็หาได้ทำลายงานศิลปะเหล่านั้นไป แต่กลับโอบรับและพัฒนามันขึ้นมาเป็นรูปแบบเฉพาะของตัวเอง

เส้นสายลวดลายที่ปรากฏในโลกอิสลามเป็นหนึ่งงานศิลปะที่มีรูปแบบเฉพาะตัวและสวยงามมากแขนงหนึ่ง ลวดลายต่าง ๆ ในโลกอิสลามเกิดขึ้นจากข้อจำกัดในทางศาสนาที่มีข้อห้ามในการสร้างรูปของคนและสัตว์ เพื่อป้องกันการกราบไหว้สิ่งอื่นนอกเหนือจากพระเจ้า ศิลปินในโลกอิสลามจึงหันมาพัฒนารูปแบบทางศิลปะที่มีองค์ประกอบเป็นรูปทรงเรขาคณิต ลวดลายพืชพรรณธรรมชาติ และอักษรประดิษฐ์แทน องค์ประกอบทั้ง 3 อย่างนี้คือ องค์ประกอบหลักในศิลปะอิสลาม

ลายอักษรประดิษฐ์ เป็นลวดลายที่มักพบเห็นได้บ่อยครั้งในศิลปะอิสลาม ไม่ว่าจะประดับอยู่ตามมัสยิด หน้าเอกสาร คัมภีร์ และงานเซรามิคต่าง ๆ โดยส่วนใหญ่แล้วศิลปินมักนำข้อความจากคัมภีร์อัลกุอานมาใช้ นอกเหนือจากใช้ประดับประดาเพื่อความสวยงามแล้ว การนำข้อความจากพระคัมภีร์มาใช้ก็ถือเป็นการสรรเสริญพระเจ้าในรูปแบบหนึ่งด้วย

ลวดลายพรรณพฤกษา เป็นอีกแขนงหนึ่งที่นิยมในโลกอิสลาม การนำลวดลายต้นไม้ใบไม้มาใช้ในงานศิลปะเป็นสิ่งที่มีอยู่ทั่วโลกและใช้กันมานานก่อนจะเกิดขึ้นในโลกอิสลาม ไม่ว่าจะเป็นกรีก โรมัน จีน อินเดีย ฯลฯ ศิลปะอิสลามก็ได้หยิบเอาลวดลายเหล่านั้นมาใช้ในงานศิลปะของตนเช่นกัน แต่ความพิเศษอย่างหนึ่งในลวดลายพรรณพฤกษาของศิลปะอิสลามคือการนำโครงสร้างเรขาคณิตเข้ามากำกับ ทำให้เกิดลวดลายที่เป็นแบบแผนและสมมาตรมากขึ้น ลวดลายพรรณพฤกษาเป็นงานรูปแบบหนึ่งที่นิยมใช้ในศิลปะอิสลามเนื่องจากไม่มีข้อจำกัดด้านความเหมาะสมเหมือนลายอักษรประดิษฐ์ที่เป็นของความทางศาสนา ลายพรรณพฤกษาจึงถูกนำมาใช้ประดับตกแต่งในสถาปัตยกรรม หนังสือ เอกสาา คัมภีร์ ข้าวของเครื่องใช้ จานชาม พรมต่างๆ ฯลฯ

ลวดลายเรขาคณิต เป็นงานศิลปะหนึ่งที่โลกอิสลามรับเข้ามา การสร้างงานศิลปะจากลายเรขาคณิตมีมาก่อนการเกิดขึ้นของโลกอิสลาม ทั้งในกรีก โรมัน และเปอร์เซีย ต่างก็สร้างงานศิลปะจากลวดลายเรขาคณิตแล้วทั้งสิ้น เมื่อโลกอิสลามรับเอาเทคนิคการสร้างงานศิลปะจากยุคโบราณเข้ามา ลวดลายเรขาคณิตจึงกลายเป็นองค์ประกอบที่สำคัญมากที่สุดอย่างหนึ่งในงานศิลปะอิสลาม เนื่องจากลวดลายเรขาคณิตนอกจากจะใช้ประดับตกแต่งด้วยตัวมันเองแล้ว ศิลปินอิสลามยังใช้รูปเรขาคณิตมากับกับโครงสร้าวลวดลายอื่นๆ ด้วย คณิตศาสตร์จึงเป็นองค์ประกอบหลักของงานศิลปะอิสลาม นักปราชญ์ชาวอิสลามพัฒนาองค์ความรูปทางคณิตศาสตร์จากแหล่งความรู้รอบโลกอิสลาม ตั้งแต่กรีก โรมัน อียิปต์ เปอร์เซีย และอินเดีย ชาวมุสลิมยุคหนึ่งได้เปิดรับเอาความรูปทั่วทุกมุมโลกโบราณมาไว้ในโลกอิสลาม ปราชญ์ชาวมุสลิมพัฒนาความรู้พื้นทางทางคณิตศาสตร์ที่ว่าด้วย จุดและเส้น จนเกิดกระบวนการแบ่งรูปหลายเหลี่ยมที่เกิดจากจุดตัดของวงกลม องค์ความรู้ทางคณิตศาสตร์ที่โลกอิสลามพัฒนาขึ้นก็กลายมาเป็นพื้นฐานของลวดลายที่ปรากฎในงานศิลปะและสถาปัตยกรรมของโลกอิสลามนั้นเอง

การพัฒนาลวดลายในโลกอิสลามของจากเพื่อสร้างความสวยงามแล้ว ยังสะท้อนถึงหลักคำสอนทางศาสนาด้วย ศิลปะอิสลามจึงเป็นเสมือนเครื่องมือที่ช่วยให้ชาวมุสลิมระลึกถึงพระเจ้าในอีกทางหนึ่ง ศิลปะอิสลามจึงสะท้อนถึงตัวตน วิถีชีวิต และศาสนาของชนชาวมุสลิมได้เป็นอย่างดี

พูดมาทั้งหมดนี้ แต่ก็ยังไม่สามารถอธิบายถึงความงดงามและจิตวิญญาณที่สะท้อนอยู่ในเส้นสายและลวดลายของศิลปะอิสลามได้ทั้งหมด ถ้าอยากซึมซับความงามของศิลปะจากสองโลกให้ดื่มด่ำกว่านี้ ตามไปสำรวจกันต่อได้ที่ Self-Quarantour EP. The Turkish Romance สัมผัสมนต์เสน่ห์แห่งตุรกี กลิ่นอายความเย้ายวนของดินแดนสองวัฒนธรรม ที่จะพาทุกคนไปต้องมนต์ขลังของศิลปะและสีสันที่ ‘อิสตันบูล’ หนึ่งในเมืองที่สะท้อนวัฒนธรรมจากสองฝั่งโลก และหลากหลายความเชื่อได้อย่างดงามที่สุด

อ้างอิง: The Nature of Islamic Art, ทฤษฎีเชิงช่าง Islamic Geometry, Geometric Patterns in Islamic Art, Vegetal Patterns in Islamic Art, Calligraphy in Islamic Art