ในโลกของภาพยนตร์ซอมบี้สุดคลาสสิกอย่าง 28 Years Later ผู้กำกับ แดนนี บอยล์ พาผู้ชมไปพบกับเรื่องราวของผู้คนบนเกาะบริเตนที่ถูกตัดขาดจากโลกภายนอก ท่ามกลางความสับสนวุ่นวายจากการแพร่ระบาดของไวรัสซอมบี้ที่คร่าชีวิตผู้คนไปนับไม่ถ้วน ตัวละครสำคัญที่น่าสนใจที่สุดคือ หมอเคลสัน (รับบทโดย ราฟ ไฟนส์) ที่ไม่ได้แค่ต่อสู้เพื่อเอาชีวิตรอดเท่านั้น แต่ยังมีภารกิจลึกซึ้งยิ่งกว่านั้น นั่นคือการสร้างอนุสาวรีย์แห่งความตายที่ประกอบขึ้นจากกะโหลกของผู้เสียชีวิตนับพัน เพื่อเตือนใจว่าทุกชีวิตล้วนต้องพบกับจุดสิ้นสุดตามแนวคิด Memento Mori ซึ่งเป็นคำภาษาละตินที่หมายถึง “จงระลึกไว้ว่า คุณต้องตาย”
แนวคิด Memento Mori มีรากฐานลึกซึ้งในประวัติศาสตร์มนุษยชาติ ตั้งแต่ยุคกรีกโบราณ ที่นักปรัชญาได้ตั้งคำถามถึงความหมายของชีวิตผ่านความตาย และความไม่จีรังของสิ่งต่าง ๆ แนวคิดนี้ยังถูกสะท้อนผ่านงานศิลปะหลากหลายรูปแบบ ตั้งแต่ภาพวาดโบราณจนถึงงานศิลปะร่วมสมัย ที่ใช้สัญลักษณ์ต่าง ๆ เพื่อเตือนใจผู้ชมว่า ชีวิตนั้นเปราะบางและสั้นนัก
ในแง่ของศิลปะ แนวคิด Memento Mori มักแสดงออกผ่านภาพของกะโหลกศีรษะ โครงกระดูก นาฬิกาทรายที่เม็ดทรายร่วงโรยเปรียบเหมือนเวลาชีวิตที่ค่อย ๆ หมดลง เปลวเทียนที่ดับลง หรือดอกไม้ที่ร่วงโรยและเน่าเปื่อย ทั้งหมดนี้ล้วนเป็นสัญลักษณ์ที่เตือนใจว่าความงามและความสุขในโลกนี้เป็นเพียงชั่วคราว และไม่มีสิ่งใดคงอยู่ตลอดไป
ใน 28 Years Later ภาพอนุสาวรีย์กะโหลกที่หมอเคลสันสร้างขึ้น กลายเป็นสัญลักษณ์ที่ชัดเจนของ Memento Mori ที่เตือนเราอย่างแรงกล้าว่า แม้โลกจะเต็มไปด้วยความสิ้นหวัง ความตายก็ยังเป็นความจริงที่เราทุกคนต้องเผชิญ และการรับรู้ถึงความจริงนี้ อาจนำไปสู่การใช้ชีวิตที่มีคุณค่าและเปี่ยมด้วยความหมายมากขึ้น และนั่นอาจเป็นหนทางรอดในโลกอันล่มสลายแห่งนี้
แล้วแนวคิด Memento Mori นี้สะท้อนออกมาในงานศิลปะอย่างไร? เราไปลองสำรวจกัน
Memento Mori จดจำไว้ว่าเราล้วนต้องตาย
“ความตายเพื่อการดำรงอยู่ที่มีความหมาย” คือจุดมุ่งหมายหลักของแนวคิด Memento Mori ที่สืบย้อนไปได้ถึงยุคกรีกโบราณ เป็นทั้งคำเตือนเชิงสัญลักษณ์และหลักปรัชญาที่สะท้อนถึงความแน่นอนของความตาย และความไม่จีรังของชีวิตมนุษย์ แนวคิดนี้ไม่ได้มุ่งหมายให้มนุษย์รู้สึกหดหู่หรือสิ้นหวัง แต่กลับใช้เป็นแรงกระตุ้นให้ตื่นรู้ ดำรงชีวิตอย่างมีสติ เห็นคุณค่าของเวลา และใช้ชีวิตอย่างมีเป้าหมาย
Barrett, Socrates Memento Mori Cartouche Design (1750), William Barrett
รากฐานของแนวคิดนี้สามารถสืบย้อนไปถึงยุคโบราณ โดยเฉพาะในหมู่ปราชญ์แห่งลัทธิสโตอิก เช่น โสเครติส, เซเนกา เอพิกเตตัส และมาร์คัส ออเรลิอุส ซึ่งต่างเห็นตรงกันว่า การใคร่ครวญถึงความตายอย่างสม่ำเสมอ คือเครื่องมือสำคัญในการดำเนินชีวิตอย่างมีคุณธรรม ไม่หลงไปกับสิ่งลวงตา และไม่เสียเวลากับเรื่องไร้สาระ
“ปรัชญาคือการเตรียมตัวตาย” ("philosophy is a preparation for death") คือคำกล่าวอันเลื่องลือของโสเครติส ซึ่งชี้ชัดว่า ความตายไม่ใช่จุดจบที่น่าหวาดกลัว แต่เป็นสิ่งที่มนุษย์ควรเตรียมรับด้วยความสงบเยือกเย็น เขาแสดงให้เห็นถึงการยอมรับชะตากรรมอย่างไม่หวั่นไหวในช่วงสุดท้ายของชีวิต และเชื่อว่าความตายไม่อาจทำร้ายจิตวิญญาณของผู้มีปัญญาได้ ทัศนคตินี้ส่งอิทธิพลต่อแนวคิดของนักปรัชญาสโตอิกในรุ่นถัดมา
นักปรัชญาอย่าง เซเนกา ก็สอนให้เตรียมใจพร้อมเผชิญความตายในทุกวัน และใช้ชีวิตแต่ละวันให้เสมือนวันสุดท้าย โดยควร “ปิดบัญชีชีวิต” (balance life’s books each day) อย่างสม่ำเสมอ เพื่อไม่ให้มีสิ่งค้างคา หากเราจากโลกนี้ไป ในทำนองเดียวกัน เอพิกเตตัส ก็สนับสนุนให้ระลึกถึงความไม่แน่นอนของชีวิตผ่านคนใกล้ตัว โดยกล่าวว่า ทุกครั้งที่กอดหรือเจอคนที่เรารัก ควรเตือนตนว่าเราอาจไม่มีโอกาสได้ทำเช่นนั้นอีก วิธีคิดนี้ไม่ใช่เพื่อสร้างความเศร้า แต่เพื่อปลูกฝังความตระหนักรู้ในคุณค่าของปัจจุบัน
มาร์คัส ออเรลิอุส บันทึกคำสอนเกี่ยวกับความตายไว้ใน Meditations โดยย้ำว่า “เจ้าสามารถจากชีวิตไปได้ทุกเมื่อ จงปล่อยให้สิ่งนี้เป็นตัวกำหนดว่าเจ้าจะทำ พูด หรือคิดอะไร” ซึ่งสะท้อนถึงการใช้ความตายเป็นกรอบในการกำหนดลำดับความสำคัญของชีวิตให้อยู่บนพื้นฐานของความจริง ถ่อมตน และไม่ประมาท
Vanitas Still Life with a Tulip, Skull and Hour Glass (1671) โดย Philippe de Champaigne
ในยุโรปยุคกลาง แนวคิด memento mori ถูกนำไปใช้ในบริบทของศาสนาคริสต์ โดยเป็นเครื่องเตือนใจให้มนุษย์ดำเนินชีวิตอย่างมีศีลธรรมและเตรียมพร้อมสำหรับชีวิตหลังความตาย ความคิดนี้ยังสะท้อนผ่านงานศิลปะ โดยเฉพาะในภาพวาดแนว Vanitas แห่งศตวรรษที่ 17 ซึ่งมักแสดงวัตถุที่เปรียบเสมือนสัญลักษณ์ของความตาย เช่น กะโหลก นาฬิกาทราย หรือเทียนที่ดับแล้ว วางเคียงคู่กับสัญลักษณ์ของความสุขทางโลก เพื่อแสดงให้เห็นถึงความไม่จีรังและความเปล่าดายของชีวิตที่ยึดติดกับวัตถุ
แม้แนวคิด memento mori จะเกี่ยวข้องกับความตาย แต่แก่นสารของมันกลับอยู่ที่การใช้ชีวิตอย่างมีคุณภาพ โดยการตระหนักรู้ในความเปราะบางของชีวิต ช่วยปลุกให้มนุษย์รู้คุณค่าในปัจจุบันและตั้งคำถามกับตัวเองอย่างจริงจังว่าชีวิตที่เหลือควรใช้ไปอย่างไรให้มีความหมาย กล่าวโดยสรุป แนวคิด memento mori ไม่ได้ถูกสร้างขึ้นเพื่อให้มนุษย์หวาดกลัวความตาย หากแต่เพื่อใช้ความตายนั้นเป็นเครื่องเตือนให้มีสติ มีเป้าหมาย และซาบซึ้งกับชีวิตในทุกลมหายใจ
Allegory of Vanity (1632 - 1636) โดย Antonio de Pereda
Memento Mori ศิลปะแห่งการระลึกถึงความตาย
ในศิลปะ แนวคิด memento mori ได้รับการถ่ายทอดผ่านสัญลักษณ์ซึ่งทำหน้าที่เตือนผู้ชมให้ระลึกถึงความแน่นอนของความตายและความไม่จีรังของชีวิต โดยเฉพาะในช่วงยุคกลางถึงศตวรรษที่ 17 และยังคงปรากฏให้เห็นในยุคปัจจุบันอย่างต่อเนื่อง
ศิลปะ memento mori มักใช้ภาพของกะโหลกศีรษะและโครงกระดูกเป็นสัญลักษณ์ที่ชัดเจนที่สุดในการแทนความตายและการสิ้นสุดของชีวิต มักปรากฏคู่กับนาฬิกาทรายหรือนาฬิกา ซึ่งสื่อถึงเวลาที่ค่อย ๆ หมดลง เช่นเดียวกับเปลวเทียนที่ดับลงหรือริบหรี่ เพื่อสื่อถึงความเปราะบางของการมีชีวิตอยู่ ดอกไม้หรือผลไม้ที่เหี่ยวเฉาและเน่าเปื่อยยังสะท้อนให้เห็นถึงความร่วงโรยของความงามและความสุขชั่วคราวของโลกนี้
Magdalen with the Smoking Flame (1640) โดย Georges de La Tour
Flemish (1607-1655) โดย Hendrick Andriessen
หนังสือ เครื่องดนตรี หรือแก้วไวน์ ยังเป็นองค์ประกอบที่มักปรากฏในภาพแนว Vanitas ซึ่งเป็นภาพนิ่งที่รวมสัญลักษณ์ของความตายเข้ากับวัตถุที่แทนความเพลิดเพลินทางโลก เพื่อแสดงให้เห็นถึงความว่างเปล่าและไร้สาระของวัตถุนิยมเมื่อเผชิญหน้ากับความตาย
ภาพเหมือนบุคคลในศตวรรษที่ 15 บางครั้งจะมีภาพกะโหลกวาดไว้ด้านหลังของภาพ เพื่อเตือนใจทั้งผู้เป็นเจ้าของภาพและผู้ชมว่าความงามภายนอกและสถานะทางโลกนั้นชั่วคราว ภาพแนว Vanitas เองก็เติบโตขึ้นจากแนวคิด Memento Mori โดยเน้นความเปรียบต่างระหว่างความสุขชั่วคราวกับความตายที่ไม่อาจหลีกเลี่ยง ในงานศิลปะยุคกลางและเรอเนซองส์ เราจะเห็นภาพโครงกระดูกหรือกะโหลกที่ฐานไม้กางเขน ซึ่งมีความหมายทั้งเชิงสัญลักษณ์ของความตายและการรอดพ้นตามความเชื่อของศาสนาคริสต์ ตัวอย่างที่น่าสนใจในยุคโรมันคือภาพโมเสกจากเมืองปอมเปอี ที่แสดงรูปกะโหลกวางอยู่บนวงล้อแห่งโชคชะตา เพื่อสื่อว่าความตายคือผู้ทำให้ทุกคนเท่าเทียม ไม่ว่าจะยากดีมีจน และเตือนใจผู้ชมให้ใช้ชีวิตอย่างไม่ประมาท
Portrait of a Knight of an Order (1531) โดย Bartholomäus Bruyn d. Ä.
หนึ่งในภาพสะท้อนแนวคิดการระลึกถึงความตายในชั่วทุกขณะจิตที่น่าสนใจที่สุดก็คือ The Ambassadors (1533) โดย ฮันส์ โฮลไบน์ (Hans Holbein) ที่นำเสนอภาพของ ฌอง เดอ แด็งต์วิล เอกอัครราชทูตฝรั่งเศสประจำอังกฤษ และเพื่อนของเขา จอร์จ เดอ แซลฟ์ เอกอัครราชทูตฝรั่งเศสประจำเวนิสและสมเด็จพระสันตะปาปาแห่งโรม แม้จะดูเหมือนเป็นแค่ภาพเหมือนของบุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์ แต่หากมองลึกลงไป ภาพนี้เต็มไปด้วยรายละเอียดทางสัญลักษณ์มากมายที่เล่าเรื่องราวของยุคสมัย ความขัดแย้งทางศาสนา และการไตร่ตรองถึงความหมายของชีวิตและความตาย
The Ambassadors (1533) โดย Hans Holbein the Younger
สิ่งแรกที่สะดุดตาคือโต๊ะระหว่างชายทั้งสอง ชั้นบนของโต๊ะวางเครื่องมือที่ใช้ศึกษาท้องฟ้า เช่น ลูกโลกดาราศาสตร์ นาฬิกาแดด และอุปกรณ์วัดต่าง ๆ ซึ่งแสดงถึงความรู้ด้านวิทยาศาสตร์และจักรวาล ส่วนชั้นล่างนั้นเต็มไปด้วยวัตถุทางโลกอย่างพิณ หนังสือเพลงสวด ลูกโลกภูมิศาสตร์ และหนังสือคณิตศาสตร์ นักวิจารณ์เชื่อว่าองค์ประกอบเหล่านี้คือความพยายามของศิลปินในการสะท้อนให้เห็นถึงความไร้สาระของทั้งวิทยาศาสตร์และอำนาจทางโลกสิ่งที่ดูสูงส่ง แต่แท้จริงกลับไม่จีรัง
ภาพวาดนี้เกิดขึ้นในช่วงเวลาที่ยุโรปกำลังเผชิญความตึงเครียดระหว่างอังกฤษ ฝรั่งเศส จักรวรรดิโรมันอันศักดิ์สิทธิ์ และวาติกัน ขณะเดียวกันก็เกิดการแตกแยกภายในคริสตจักรจากการปฏิรูปศาสนาโปรเตสแตนต์ ความขัดแย้งนี้สะท้อนอยู่ในภาพผ่านรายละเอียดเล็ก ๆ ที่มีความหมายลึกซึ้ง เช่น ไม้กางเขนที่ถูกผ้าม่านเขียวบังไว้ครึ่งหนึ่ง เป็นสัญลักษณ์ของความแตกแยกในศาสนา สายพิณที่ขาดหมายถึงความไม่ลงรอย และหนังสือเพลงที่วางถัดจากพิณนั้นคือหนังสือเพลงสวดแบบลูเทอรัน ซึ่งเป็นต้นเหตุของความขัดแย้งเหล่านั้น หนังสือคณิตศาสตร์ที่เปิดค้างอยู่ก็เปิดไปยังหน้าที่พูดถึง ‘การหาร’ ซึ่งเป็นอีกนัยของการแบ่งแยก
แต่สิ่งที่โดดเด่นและมีชื่อเสียงที่สุดของภาพนี้คือกะโหลกที่บิดเบี้ยวในส่วนล่างของภาพ ซึ่งดูเหมือนรอยเปื้อนประหลาดหากมองจากด้านหน้า แต่เมื่อมองจากมุมเฉียงหรือมุมเฉพาะ กะโหลกนั้นจะปรากฏขึ้นอย่างชัดเจน กลายเป็นสัญลักษณ์ของความตายที่ไม่อาจหลีกเลี่ยง ภาพนี้ถูกออกแบบมาให้แขวนไว้ริมบันได เพื่อให้คนที่เดินผ่านสามารถมองเห็นกะโหลกนั้นจากมุมที่พอดี เป็นเครื่องเตือนใจว่าไม่ว่าเราจะร่ำรวย มีชื่อเสียง มีอำนาจ หรือมีปัญญาเพียงใด ท้ายที่สุดแล้ว ทุกชีวิตย่อมจบลงด้วยความตาย
ที่สุดแล้ว จุดประสงค์หลักของศิลปะแบบ Memento Mori คือการกระตุ้นให้ผู้ชมได้พินิจพิจารณาในเรื่องของความตาย ความถ่อมตน และชีวิตฝ่ายจิตวิญญาณ มันไม่ได้เป็นเพียงคำเตือนถึงจุดจบของชีวิต แต่ยังเป็นการเชื้อเชิญให้ละทิ้งความหมกมุ่นในวัตถุ และมุ่งสู่การใช้ชีวิตอย่างมีคุณธรรม
Memento Mori ในศิลปะร่วมสมัย
แม้แนวคิด Memento Mori จะเฟื่องฟูที่สุดในศตวรรษที่ 14–17 แต่อิทธิพลของมันยังปรากฏชัดในงานศิลปะร่วมสมัย ศิลปินในยุคปัจจุบันหลายคนยังคงใช้สัญลักษณ์แบบดั้งเดิม เช่น กะโหลก เทียน และดอกไม้ร่วงโรย เพื่อชวนผู้ชมทบทวนความหมายของชีวิต และเผชิญหน้ากับความตายอย่างมีสติ
หนึ่งในศิลปินที่มีผลงานโดดเด่นคือ รอน มิวอิก (Ron Mueck) ซึ่งสร้างผลงานประติมากรรมเหมือนจริงขนาดมหึมาอย่าง Mass ที่ประกอบด้วยกะโหลกศีรษะมนุษย์ขนาดใหญ่กว่า 100 ชิ้น (แต่ละชิ้นสูงประมาณ 1.5 เมตร) งานนี้เป็นการสะท้อนถึงแนว Vanitas และภาพนิ่งแบบดัตช์ในอดีต โดยเน้นย้ำถึงความเป็นสากลของความตาย ทั้งยังสร้างบรรยากาศที่ขณะเดียวกันก็แฝงด้วยความไม่จีรังและนิรันดร์
Mass (2016–17) โดย Ron Mueck
เจค และ ไดนอส แชปมัน (Jake และ Dinos Chapman) ศิลปินพี่น้องชาวอังกฤษก็เป็นอีกหนึ่งศิลปินขึ้นชื่อเรื่องการใช้ภาพที่กระตุ้นความรู้สึกอย่างรุนแรง ผลงานของพวกเขามักผสมผสานกะโหลกมนุษย์จริงเข้ากับสื่ออื่น ๆ เพื่อชวนผู้ชมเผชิญหน้ากับความตายอย่างตรงไปตรงมา
The same thing only smaller, or the same size but a long way away (2005) โดย Jake & Dinos Chapman
อีกหนึ่งศิลปินที่สร้างผลงานเพื่อสำรวจแนวคิดเกี่ยวกับความตายและความไม่จีรังที่โด่งดังที่สุดก็คือ เดเมียน เฮิร์สต์ (Damien Hirst) ผลงานของเขามักเป็นการพาผู้ชมไปเผชิญหน้าและยอมรับความตายอย่างตรงไปตรงมา ตัวอย่างเช่น ในผลงานที่ชื่อว่า For the Love of God ซึ่งเป็นกะโหลกมนุษย์ที่ฝังเพชรเต็มทั้งชิ้น งานชิ้นนี้ไม่ได้ถูกสร้างขึ้นมาเพื่อปลอบโยนหรืออธิบายใด ๆ แต่กลับเป็นการย้ำเตือนความจริงที่ไม่อาจหลีกเลี่ยงได้ว่า ทุกชีวิตล้วนมีจุดจบ และการเพิกเฉยต่อความจริงนี้ก็เป็นเพียงการหลอกตัวเองเท่านั้น การนำกะโหลกนี้ไปจัดแสดงอย่างเปิดเผยในพื้นที่สาธารณะ ทำให้ผู้ชมไม่สามารถละสายตาได้ และถูกบังคับให้เผชิญหน้ากับสัจธรรมของการมีชีวิต
For the Love of God (2007) โดย Damien Hirst
งานของเฮิร์สต์ยังยังมุ่งมั่นกระตุ้นให้ผู้ชมตั้งคำถามโดยไม่ประนีประนอม เขามักพาผู้ชมไปประจันหนากับความตายอย่างตรงไปตรงมา ตัวอย่างเช่น การดองสัตว์ในฟอร์มาลดีไฮด์ (The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living) หรือการจัดองค์ประกอบภาพให้ดูเหมือนห้องทดลอง ทำให้ผู้ชมต้องตั้งคำถามต่อมุมมองแบบวิทยาศาสตร์ที่ดูห่างเหิน และไม่อาจอธิบายปรากฏการณ์ที่ลึกซึ้งอย่างการตายได้ทั้งหมด งารของเฮิร์สต์จึงไม่เพียงเสนอภาพของความตาย แต่ยังเสนอว่าแม้วิทยาศาสตร์จะควบคุมหรืออธิบายความตายได้บางระดับ แต่ในที่สุดแล้ววิทยาศาสตร์ก็ไม่อาจพาสิ่งมีชีวิตหลีกหนีจากความตายไปได้
The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living (1991) โดย เดเมียน เฮิร์สต์
ในเชิงสัญญะ เฮิร์สต์ยังมักใช้ผีเสื้อที่มีวงจรชีวิตที่สั้นแต่สวยงาม เป็นตัวแทนของชีวิตที่เปราะบางและแสนสั้น แต่ก็มีศักยภาพในการเปลี่ยนแปลง เช่นเดียวกับการเปลี่ยนจากหนอนเป็นผีเสื้อ ซึ่งสามารถตีความในเชิงศาสนาหรือปรัชญาว่าชีวิตไม่ได้จบลงด้วยความตายเสมอไป แต่เป็นการเปลี่ยนสภาพไปสู่บางสิ่งใหม่
งานของเฮิร์สต์จึงเป็นงานศิลปะที่เปิดบทสนทนาเกี่ยวกับความตาย โดยยึดโครงสร้างจาก memento mori แบบคลาสสิก แต่แปรสภาพมันให้กลายเป็นคำวิจารณ์ต่อวัฒนธรรมวัตถุนิยม ความหลงใหลในความงาม และความพยายามของมนุษย์ในการหลีกหนีหรือเอาชนะความตาย ผลงานของเขาจึงไม่เพียงแต่ย้ำเตือนถึงจุดจบของชีวิต แต่ยังชี้นำให้ผู้ชมใคร่ครวญถึงการใช้ชีวิตที่แท้จริงในปัจจุบัน
ศิลปะ memento mori ยุคใหม่ไม่ได้จำกัดอยู่แค่ความน่ากลัวของความตาย แต่ยังเป็นเครื่องมือทางสุนทรียะในการกระตุ้นให้ผู้ชมตระหนักถึงชีวิต ความไม่เที่ยง และความจำเป็นในการใช้ชีวิตอย่างมีความ
อ้างอิง
lithub
artsandculture.google.com
cla.purdue.edu
WORLEY T. Memento Mori in Contemporary Art. Routledge; 2021. Accessed June 22, 2025. https://www.routledge.com/Memento-Mori-in-Contemporary-Art-Theologies-of-Lament-and-Hope/Worley/p/book/9781032083131
