ข่าวดีก็คือ วันนี้เราอาจมี ‘ภาพถ่ายคู่’ กับดาราดังที่แทบไม่มีโอกาสเข้าใกล้ได้จริง ๆ แต่ข่าวร้ายก็คือ ภาพเหล่านั้นไม่ได้มาจากเหตุการณ์จริง หากเป็นผลงานที่สร้างขึ้นโดยปัญญาประดิษฐ์ (AI)

ในช่วงสองสามวันที่ผ่านมา หลายคนคงเห็นภาพลักษณะนี้ผ่านตา หรืออาจเคยทดลองทำด้วยตัวเองแล้ว สำหรับบางคน นี่อาจเป็นประตูเปิดสู่ความเป็นไปได้ทางความรู้สึก เพราะทำให้สิ่งที่เคยคิดว่าไกลเกินเอื้อมกลับดูเป็นจริงขึ้นมา แต่สำหรับอีกหลายคน มันกลับเป็นเรื่องที่น่าหวั่นไหว เพราะกระทบกับสิ่งล้ำค่าอย่าง “ความทรงจำ”

ครั้งหนึ่งเคยมีคำกล่าวว่า “ถ้าไม่มีภาพถ่ายเลย มันคงเหมือนเรื่องราวนั้นไม่ได้เกิดขึ้นจริง” ประโยคนี้เมื่อไม่กี่ปีก่อนยังเป็นแคปชั่นยอดนิยมของคนเหงา และกลายเป็นคำท้าทายให้เพื่อนที่เล่าเรื่องโอ้อวดต้องหาภาพมาเป็นหลักฐานยืนยัน แต่เวลาผ่านไปทุกอย่างกลับตาลปัตร เพราะแม้เหตุการณ์จะ ไม่เคยเกิดขึ้นจริงเลย ปัญญาประดิษฐ์ (AI) ก็สามารถสร้างภาพให้ดูราวกับว่ามันเกิดขึ้นแล้วจริง ๆ เราจึงอาจเห็นภาพถ่ายคู่ของตัวเองกับดาราดังทั้งที่ไม่เคยเจอตัวจริง เราอาจมีรูปยืนเคียงข้างผู้ล่วงลับ ราวกับพวกเขากลับมาอยู่ตรงหน้าอีกครั้ง หรือแม้แต่ภาพวัยเด็กของคนสองคนที่ไม่เคยพบกัน ก็สามารถถูกจับมารวมเฟรมเดียวกันได้ ราวกับเวลาได้ย้อนกลับไปในอดีต

กระแสการสร้างภาพปลอมด้วยปัญญาประดิษฐ์กำลังแพร่กระจายไปทั่วโลกออนไลน์ และมันได้จุดประกายคำถามสำคัญว่า ในสภาพแวดล้อมเช่นนี้ “ความทรงจำ” ยังจะเป็นความทรงจำในความหมายเดิมหรือไม่ เมื่อภาพถ่ายที่ดูเหมือนจริงอาจไม่เคยเกิดขึ้นจริงเลย แล้วต่อไป คำว่า “ความทรงจำ” จะหมายถึงอะไรกันแน่

ประเด็นชวนคิดเหล่านี้กำลังถูกนำมาสำรวจอย่างจริงจังผ่านหนังสั้นเรื่องหนึ่ง ซึ่งตั้งใจพาผู้ชมไปพิจารณาเส้นแบ่งอันเลือนรางระหว่าง ความจริงที่เกิดขึ้น กับ สิ่งที่ถูกสร้างขึ้นมา และชวนให้เราตั้งคำถามกับตัวเองว่า เราควรเชื่อสิ่งที่ตาเห็นมากน้อยเพียงใดเมื่อเทคโนโลยีสามารถปลอมแปลงความทรงจำได้สมบูรณ์ขนาดนี้

“ความแตกต่างระหว่างความทรงจำของจริงกับปลอมก็เหมือนกับพวกเพชรพลอยนั่นแหละ… ของปลอมมันดูจริงกว่าและสวยกว่าเสมอ” คำพูดของซัลบาโด ดาลี (Salvador Dalí) ปรากฏขึ้นบนจอในช่วงต้นของ Expanded Childhood หนังสั้นที่สร้างขึ้นด้วยปัญญาประดิษฐ์โดย แซม ลอตัน (Sam Lawton) ศิลปิน คนทำหนัง และนักเทคโนโลยี

ถ้อยคำนี้ทำหน้าที่ทั้งเป็น คำเตือน และ คำแนะนำ พาผู้ชมเข้าสู่การสำรวจ “ภาพความทรงจำเทียม” ที่เอไอสร้างขึ้นจากภาพวัยเด็กของศิลปินเอง ภาพต้นฉบับถูกขยายขอบเขตออกไปด้านข้าง เปิดให้เห็นสิ่งแวดล้อมและผู้คนรอบตัวมากขึ้นราวกับเติมเต็มช่องว่างในอดีต

ผลลัพธ์ที่ได้จึงดูคล้ายกับภาพจำที่ศิลปินเคยมีอยู่ในหัวอยู่บ้าง แต่ในขณะเดียวกันก็แฝงความประหลาดเกินกว่าจะเชื่อสนิทใจได้ว่า สิ่งที่ปรากฏบนจอนั้นคือสถานที่และผู้คนที่เคยมีอยู่จริง

มันอาจเป็นเรื่องเชิงเทคนิค ที่ทำให้เอไอในหนังเรื่องนี้ยังไม่ก้าวหน้าพอจะสร้างภาพขึ้นมาได้สมจริงอย่างในสมัยนี้ แต่มันก็เป็นเรื่องเชิงความคิด ว่าเราจะมองภาพที่เอไอจินตนาการมาให้อย่างไร

บางคนอาจมองว่าการใช้เทคโนโลยีเช่นนี้เป็น ก้าวสำคัญในการทำความเข้าใจอดีตอย่างลึกซึ้ง เพราะมันช่วยเปิดภาพจำที่เราไม่เคยมองเห็นมาก่อน แต่ในอีกมุมหนึ่ง มันก็อาจเป็น สัญญาณรบกวนจากโลกภายนอก ที่เข้ามาเล่นกับความทรงจำในสมองของเราเอง ท่ามกลางสิ่งมากมายที่ร่วมกันหล่อหลอมและปรับแต่งภาพอดีตของเราอยู่ตลอดเวลา

วันนี้เราอาจยังพอหัวเราะกับภาพความทรงจำจาก AI ที่ดูยังไงก็รู้ว่าปลอม แต่สิ่งที่ชัดเจนขึ้นเรื่อย ๆ คือ ผลงานของมันเริ่มเข้าใกล้ความจริงมากขึ้น ทุกวัน แหล่งอ้างอิงความเป็นจริงที่เราเคยใช้วัดความเพี้ยนของ AI เองก็เริ่ม แปลงรูปและไหลลื่นไปตามเทคโนโลยี จนทำให้เส้นแบ่งระหว่างของจริงกับของปลอมยิ่งเลือนราง

วันหนึ่งเราอาจมองความทรงจำเทียม ๆ แล้วรู้สึกว่ามันจริงสุด ๆ วันหนึ่งเราอาจมองความทรงจำเทียมแล้วก็ยังมีใจคิดสงสัยมันอยู่ ว่าทำไมดูแปลก ๆ แต่วันหนึ่งเราก็อาจไม่มีแหล่งอ้างอิงไว้ให้ตรวจสอบกันอีกแล้ว ว่าสิ่งที่แปลก ๆ ตรงหน้านี้ มันแปลกเพราะอะไร จะวัดจากความทรงจำของเราได้ไหม ถ้าเราเองก็เริ่มเลอะเลือน จะพิสูจน์หลักฐานกับข้อมูลไหน ถ้าข้อมูลทั้งหมดเต็มไปด้วยถ้อยคำที่ประมวลผลมาจากอคติของฐานข้อมูล

ในอนาคตข้างหน้า วิธีการทางประวัติศาสตร์อาจพัฒนามาเป็น “วิธีการทางความทรงจำ” สำหรับคนทั่วไปไว้พิสูจน์ด้วยตัวเอง แต่สำหรับตอนนี้ เราดู Expanded Childhood แล้วก็คิดว่าทิ้งระยะห่างจากการเจนความทรงจำมาหน่อยก็ดีเหมือนกัน เพราะมันคือโลกที่น่าสะพรึงจริง ๆ

ภาพยนตร์ Expanded Childhood โดย Sam Lawton สามารถชมได้ที่ https://samlawton.space/expanded-childhood-film