Text: จิรัฏฐ์ ประเสริฐทรัพย์
Photo: Phayao Photography Biennale

“แต่เดิมผู้คนมองว่าภาพถ่ายคือเครื่องบันทึกอดีต หากเทคโนโลยีมันทำให้ภาพถ่ายเป็นสิ่งที่สามารถเกิดขึ้นได้ทันทีในปัจจุบัน ขณะเดียวกันมันก็เป็นสื่อที่ชวนให้เราคิดถึงสิ่งที่กำลังจะเกิดขึ้นต่อไปในอนาคต” แมท - โศภิรัตน์ ม่วงคำ ศิลปินภาพถ่าย กล่าวถึงแนวคิด ‘อดีต ปัจจุบัน อนาคต’ แนวคิดหลักในเทศกาลภาพถ่ายพะเยาครั้งที่ 2 ซึ่งเธอรับหน้าที่เป็นภัณฑารักษ์ของเทศกาล

เทศกาลภาพถ่ายพะเยาครั้งที่ 2 (Phayao Photography Biennale 2025) จัดขึ้นระหว่างวันที่ 17 มกราคม – 20 เมษายน 2568 นำเสนอผลงานกว่า 400 ชิ้น ผ่านมุมมองของศิลปินทั้งไทยและต่างประเทศกว่า 30 ชีวิต ภายใต้ความร่วมมือระหว่างสำนักงานศิลปวัฒนธรรมร่วมสมัย กระทรวงวัฒนธรรม ARTCADE และสาขาวิชาศิลปะและการออกแบบ คณะสถาปัตยกรรมศาตร์และศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยพะเยา โดยจัดขึ้นใน 8 สถานที่หลักครอบคลุมตั้งแต่ตลาดสด วัด โรงเรียน คาเฟ่ สวนสาธารณะ ไปจนถึงโรงภาพยนตร์เก่าใจกลางเมืองพะเยา

ไม่เพียงตั้งใจให้เทศกาลสื่อสารถึงความหมายของภาพถ่ายในบริบทของช่วงเวลาที่แตกต่าง หากแนวคิด ‘อดีต ปัจจุบัน อนาคต’ ยังครอบคลุมถึงเทคนิคการถ่ายภาพ ซึ่งเป็นเครื่องมือหลักในการใช้สร้างสรรค์ผลงานของศิลปิน นี่จึงเป็นเทศกาลที่นำเสนอทั้งภาพถ่ายฟิล์มกระจกจากอดีต ไปจนถึงภาพเคลื่อนไหวสุดล้ำ รวมไปถึงการชวนตั้งคำถามถึงเทคโนโลยีใหม่ๆ ที่กำลังเข้ามามีบทบาทต่องานสร้างสรรค์ในอนาคต

พร้อมกับชวนไปชมเทศกาล Ground Control ได้พูดคุยสั้นๆ กับแมท ภัณฑารักษ์ผู้ประสานความร่วมมือกับช่างภาพกลุ่มต่างๆ ทั่วประเทศมาร่วมจัดแสดงผลงาน และโป้ง - ปวินท์ ระมิงค์วงศ์ ผู้ก่อตั้งเทศกาลฯ ถึงเบื้องหลังอีเวนท์ที่ปักหมุดเทศกาลภาพถ่ายครั้งแรกในต่างจังหวัด และความคาดหวังในการสร้างแรงกระเพื่อมต่อแวดวงศิลปะร่วมสมัยนอกกรุงเทพฯ

อดีต ปัจจุบัน อนาคต บนตลาดสดกลางเมืองพะเยา
Venue: ArtCade

ArtCade ตั้งอยู่บนพื้นที่ชั้นสองของตลาดสดอาเขตพะเยา เป็นสถานที่หลักตั้งแต่มีการจัดเทศกาลภาพถ่ายพะเยาครั้งแรก โป้ง – ปวินท์ ระมิงค์วงศ์ ผู้ก่อตั้งเทศกาล และอาจารย์ประจำสาขาวิชาศิลปะและการออกแบบ คณะสถาปัตยกรรมศาตร์และศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยพะเยา เป็นผู้บุกเบิกการใช้พื้นที่ โดยเปลี่ยนจากพื้นที่ว่างบนตลาดสดให้กลายเป็นสถานที่จัดแสดงงานศิลปะ ซึ่งเปิดใช้ครั้งแรกในเทศกาล Phayao Arts & Creative Festival เมื่อปี 2564

ในเทศกาลภาพถ่ายครั้งนี้ โป้งและแมทปักหมุดให้ ArtCade เป็น venue หลัก นำเสนอผลงานของเครือข่ายศิลปินไทยและต่างประเทศ ครอบคลุมประเด็นความหลากหลายทางเพศ สังคม และสิ่งแวดล้อม ผ่านมุมมองของ กฤตนันท์ ตันตราภรณ์, Adam Szulc รวมถึงแมท-โศภิรัตน์ ที่ทำงานร่วมกับศิลปินภาพพิมพ์ ธีรวุตม์ ธัญญานิธิวัตน์ และช่างภาพฟิล์มกระจก วัชรพล ปานแก้ว เป็นอาทิ

“ArtCade มันเป็นเหมือน overview ของแนวคิด ‘อดีต ปัจจุบัน อนาคต’ ของทั้งเทศกาล โดยแต่ละ venue ก็นำเสนอมิติของเวลาที่แตกต่างกัน ซึ่งเราให้อิสระกับช่างภาพกลุ่มต่างๆ ในการเลือกผลงานมาเล่าในสถานที่นั้นๆ การมาชมเทศกาลครั้งนี้ มันจึงเป็นการชวนเดินดูภาพถ่ายพร้อมไปกับดูเมืองพะเยา เมืองเล็กๆ ที่ยังมีมิติของเวลาเหลื่อมซ้อนกันอยู่ รับไปกับแนวคิดของเทศกาลไปพร้อมกัน” แมท กล่าว

เรื่องเล่าจากสามจังหวัด
Venue: PYE Space

PYE Space ตั้งอยู่ในอาคารสองคูหาริมถนนรอบเวียงประตูชัย อีกหนึ่งสถานที่อาจารย์โป้งใช้ขับเคลื่อนกิจกรรมสร้างสรรค์ในเมืองพะเยาตลอดหลายปีที่ผ่านมา ไม่ว่าจะเป็นสำนักงานสำหรับจัดเทศกาล แกลเลอรี่แสดงงานศิลปะ โรงฉายภาพยนตร์นอกกระแส ไปจนถึงบาร์

ในเทศกาลครั้งนี้ แมทชวนกลุ่ม Realframe กลุ่มศิลปินที่ใช้ภาพถ่ายเป็นเครื่องมือขับเคลื่อนประเด็นสิทธิมนุษยชน มาร่วมจัดแสดงซีรีส์ภาพถ่ายผู้คนในสามจังหวัดชายแดนใต้ ภาพถ่ายที่บอกเล่าถึงเรื่องราวของผู้นำในการขับเคลื่อนด้านสิทธิมนุษยชน นักโทษที่เพิ่งถูกปล่อยตัวจากความผิดที่เขาไม่ได้ก่อ ไปจนถึงคนธรรมดาที่ได้รับผลกระทบจากความขัดแย้งทางการเมืองและทัศนคติ ฯลฯ

“อาจารย์โป้งตั้งใจให้ PYE Space เป็นพื้นที่ศิลปะที่มุ่งเน้นขับเคลื่อนประเด็นสังคมการเมืองและประชาธิปไตย พอพื้นที่มันถูกปรับมาให้รองรับกับเทศกาลภาพถ่าย เราจึงตั้งใจเลือกผลงานที่มันสอดรับกับบทบาทของพื้นที่นี้ไปพร้อมกัน เราจึงคิดถึงงานของ Realframe เป็นกลุ่มแรก ซึ่งมันก็ยังรับไปกับแนวคิดหลักของเทศกาล เพราะนี่คืองานที่สะท้อนปัญหาที่ยังคงเรื้อรังมาตั้งแต่อดีต ยังคงเกิดขึ้นในปัจจุบัน และยังคงเป็นเครื่องหมายคำถามถึงอนาคต” แมท กล่าว

วิดีโอคอลลาจในโรงหนังเก่า
Venue: เมืองทองรามา

เมืองทองรามาคือชื่อของโรงภาพยนตร์ stand alone ขนาด 800 ที่นั่ง ซึ่งอยู่คู่กับคนพะเยามาตั้งแต่ปี 2516 ก่อนจะปิดตัวไปในปี 2543 กระทั่งปี 2564 อาจารย์โป้งได้ร่วมกับเจ้าของพื้นที่ชุบชีวิตโรงหนังแห่งนี้สำหรับเป็นสถานที่จัดอีเวนท์ฉายหนังและเทศกาลด้านความคิดสร้างสรรค์ ก่อนที่โรงภาพยนตร์แห่งนี้จะถูกใช้เป็นสถานที่จัดแสดงงานศิลปะในบางวาระโอกาสในปีต่อๆ มาจนถึงปัจจุบัน รวมถึงในเทศกาลภาพถ่ายพะเยาครั้งแรก

ในเทศกาลครั้งนี้ พะเยารามาเป็นสถานที่จัดแสดงผลงาน Reminisce (หวนรำลึก) ผลงานเดี่ยวของกาเบรียล คาเมอลิน (Gabriel Camelin) ศิลปินสื่อผสมชาวฝรั่งเศสที่พำนักในประเทศไทย นำเสนอชุดภาพเคลื่อนไหวที่พาผู้ชมไปสำรวจทั้งความขัดแย้งและกลมกลืนระหว่างความเชื่อในสิ่งศักดิ์สิทธิ์และวิถีประจำวันของผู้คนในกรุงเทพฯ

ภาพถ่ายสตรีทในร้านกาแฟ
Venue: Harmony in Town

อีกหนึ่งไฮไลท์ของเทศกาลครั้งนี้ คือซีรีส์ภาพถ่ายสตรีทโดยกลุ่ม Street Photo Thailand บอกเล่าประวัติศาสตร์ร่วมสมัยของเมืองไทยผ่านมุมมองของผู้คนบนท้องถนน ไม่ว่าจะเป็นภาพถ่ายกำแพงพระบรมมหาราชวังที่เคยถูกบุคคลนิรนามมาพ่นสีใส่ โดย อัครา นักทำนา ภาพถ่ายรูปปั้นไดโนเสาร์ในทำเนียบรัฐบาลของ วิสิทธิ์ กุลศิริ ไปจนถึงโมเมนท์ในงานวัดต่างจังหวัดของ พุฒิเศรษฐ ชัยปุวรัตน์ เป็นต้น โดยนิทรรศการชุดนี้จัดแสดงที่ Harmony in Town คาเฟ่บนถนนราชวงศ์ไม่ไกลจากกว๊านพะเยา

เรื่องเล่าและมุมมองของอดีต
Venue: อย่าเห็นแก่ตัวสถาน / นิทานบ้านต้นไม้ / ศาลาข้างอนุสาวรีย์พ่อขุนงำเมือง (ริมกว๊านพะเยา)

ธีม ‘อดีต’ ที่เป็นพาร์ทหนึ่งของเทศกาล ถูกบอกเล่าผ่านภาพถ่ายในอดีตของ ยากี ช่างภาพชาวญี่ปุ่นที่เคยมาเปิดร้านรับถ่ายภาพในเชียงใหม่ในสมัยรัชกาลที่ 6 ซึ่งนำเสนอภูมิทัศน์และวิถีชีวิตของคนเชียงใหม่เมื่อร้อยกว่าปีที่แล้ว (จัดแสดงที่อย่าเห็นแก่ตัวสถาน) โดยความอนุเคราะห์ของหอภาพถ่ายล้านนา
ชุดภาพถ่ายฟิล์มกระจกและภาพถ่ายจากกล้องโบราณโดยห้องภาพระแข่ง และร้านเนกาถีบ (จัดแสดงที่ร้านนิทานบ้านต้นไม้) รวมถึงชุดภาพถ่ายเมืองพะเยาในอดีต จัดแสดงที่ศาลาข้างอนุสาวรีย์พ่อขุนงำเมือง

ปัจจุบันของเมืองพะเยา
Venue: วัดศรีโคมคำ

ปิดท้ายที่นิทรรศการ ‘เล่าเรื่องเมืองพะเยาผ่านภาพถ่าย’ โดยกลุ่มพะเยาโฟโต้คลับ (Phayao Photo Club) ถ่ายทอดเรื่องราวของผู้คน ธรรมชาติ และศิลปวัฒนธรรมของเมืองริมกว๊านแห่งนี้ ผลงานของช่างภาพมือสมัครเล่นและมืออาชีพในจังหวัด จัดแสดงที่วัดศรีโคมคำ (วัดพระเจ้าตนหลวง) วัดเก่าแก่ริมกว๊านพะเยา

                                                   ///

“เราบอกสื่อว่ามี 8 โลเคชั่น แต่จริงๆ ในเทศกาลนี้เรายังมี easter egg อีกหนึ่งโลเคชั่น แต่อยากให้คนมาดูเองดีกว่า เลยไม่บอกว่าที่ไหน” แมท กล่าว

ในฐานะตัวกลางที่ประสานช่างภาพกลุ่มต่างๆ ให้เกิดเทศกาลครั้งนี้ แมทมองว่าเทศกาลประสบความสำเร็จในเบื้องต้นจากการรวมตัวช่างภาพที่ทำงานหลากหลายเทคนิคและสไตล์ให้มารวมอยู่ด้วยกันได้ในงานเดียว
“เราว่าภาพถ่ายเป็นแขนงของศิลปะที่มีคนทำงานมากที่สุดในประเทศแล้ว เพราะเอาเข้าจริง เรามีคนถ่ายรูปอยู่ทุกจังหวัด ประเด็นก็คือที่ผ่านมา ช่างภาพเขาจะทำงานในกลุ่มของเขา คนทำงานแอนาล็อกก็จะอยู่ในกลุ่มแอนาล็อก ดิจิทัลก็ดิจิทัล สตรีทเขาก็จะมีกลุ่มของเขา แต่พอได้เห็นทุกคนมารวมกันได้ เราก็คิดว่าเป็นกำไรให้กับคนที่มาชมงาน” แมท กล่าว
เหนือสิ่งอื่นใด ในฐานะผู้จัด โป้ง-ปวินท์ (ผู้ที่ริเริ่มเทศกาลสร้างสรรค์มากมายให้เมืองพะเยาเมื่อหลายปีก่อน เพียงเพราะเขามองว่าแม้พะเยาจะมีสถาบันการศึกษาด้านศิลปะและการออกแบบ แต่กลับไม่มีพื้นที่ให้นักศึกษาได้แสดงผลงาน) มองว่าเทศกาลในครั้งนี้ช่วยตอกย้ำถึงความเป็นไปได้ในการจัดพื้นที่ศิลปะนอกเมืองใหญ่ๆ อย่างกรุงเทพฯ หรือเชียงใหม่ รวมถึงพื้นที่ของโอกาสให้คนทำงานรุ่นใหม่

“จำได้ว่าก่อนจัดเทศกาลครั้งแรก คนพะเยาส่วนใหญ่เขาอาจจะไม่เข้าใจว่าเรากำลังทำอะไรกัน เพราะมันไม่เคยมีสิ่งนี้เกิดขึ้นในเมือง แต่พอจัดเสร็จ เรากลับพบว่ามีผู้ประกอบการหลายรายมากเข้ามาคุยกับเรา พร้อมเสนอพื้นที่ของเขาให้มาจัดงานในครั้งต่อไป เทศกาลในปีนี้เราเลยได้ขยายพื้นที่จัดแสดงได้ทั่วเมืองอย่างที่เห็น

“เรามองว่าปลายทางของเทศกาล มันไม่ใช่แค่การสร้างความเคลื่อนไหวทางศิลปะให้เมืองพะเยา แต่หวังจุดประกายให้ศิลปินรุ่นใหม่มองเห็นโอกาสในเมืองเล็กๆ ทั่วประเทศ เราไม่ได้มองว่าเมืองใดเมืองหนึ่งต้องเป็นเมืองศิลปะ แค่ขอให้คนทำงานสร้างสรรค์รุ่นใหม่มีพื้นที่ทางโอกาสในบ้านเกิดของพวกเขา และคิดว่าเทศกาลครั้งนี้มันมีส่วนทำให้เราใกล้เคียงกับภาพนั้นในระดับหนึ่ง” อาจารย์โป้ง กล่าวทิ้งท้าย

หมายเหตุ: เทศกาลภาพถ่ายพะเยาครั้งที่ 2 จัดแสดงถึงวันที่ 20 เมษายน 2568 โดยจะมีกิจกรรมเสวนา เวิร์คช็อป และการแสดงจัดขึ้นไปจนถึงวันปิดงาน

รายชื่อศิลปินที่ร่วมแสดงงาน: อดัม ซูลค์ / อัครา นักทำนา / อังกูร สังข์ทอง / โคลด เอสเตเบ / ฟาบริซ มาบิยโยต์ / แกเบรียล กาเมลิน / ฮักบง กวัน / อิศเรศ เฉลิมโสภณ / เจษฎา อินเอก / เจตวิชาญ เชาวน์ดี / คาคิจิ ยากี / กำธร อุ่นทรัพย์ / เกรียงศักดิ์ ขวัญสง่า / กฤตนันท์ ตันตราภรณ์ / กรินคณา คงเพชร / นภัสรพี อภัยวงศ์ / นิวัติ ตรีรัตน์ / พีรพัฒน์ วิมลรังครัฒน์ / พีรพล บุญเทพ / พุฒิเศรษฐ ชัยปุวรัตน์ / ปิติ อัมระรงค์ / เซบรัน ดาร์ฌอง / ศิรวิทย์ คุววัฒนานนท์ / โศภิรัตน์ ม่วงคำ / ศุภชัย หันทนนท์ / ศุภกานต์ ขันกฤษณ์ / สุรชัย แสงสุวรรณ / ทวีพงศ์ ประทุมวงษ์ / ธีรศักดิ์ บัวอ่อน / ธัญนพ อัตภูมิสุวรรณ์ / ธีระฉัตร โพธิสิทธิ์ / ธีรุตม์ ธัญญานิธิวัฒน์ / วิสิทธิ์ กุลศิริ / วชิระ ตราชู / วัชรพล ปานแก้ว / ยศ สักลอ / ยศธร ไตรยศ